ShareJak podaje Polska Agencja Prasowa, w Polsce 99 % pacjentów może dotrzeć do apteki w ciągu 20 minut, ponad połowa pacjentów – w ciągu 5 min.[1] Farmaceuci są więc łatwo (jeśli nie najłatwiej) dostępnymi dla pacjentów pracownikami sektora ochrony zdrowia. Większe zaangażowanie farmaceutów w opiekę nad polskimi pacjentami może zatem realnie przyczynić się do poprawy ich zdrowia.
Zdaje się, że ustawodawca w końcu dostrzegł ten potencjał. W Ustawie o zawodzie farmaceuty[2] (dalej: „UZF”) pod pojęciem opieki farmaceutycznej, wskazał konkretne działania, które będą mogli podejmować wobec pacjentów farmaceuci.
W CZYM POMOŻE FARMACEUTA?
Zgodnie z art. 4 ust. 2 UZF, opieka farmaceutyczna ma stanowić dokumentowany proces, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem prowadzącym leczenie pacjenta, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, ma czuwać nad prawidłowym przebiegiem indywidualnej farmakoterapii. W ramach opieki, farmaceuta będzie mógł zaoferować pacjentowi opisane poniżej działania.
Konsultacja farmaceutyczna – w ramach tego świadczenia pacjent będzie mógł skorzystać z fachowej porady farmaceuty w związku ze stosowaniem przez pacjenta produktów leczniczych, wyrobów medycznych lub środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego.
Celem konsultacji jest zapewnienie bezpieczeństwa pacjenta w stosowanej terapii. Wskazuje się, że w ramach konsultacji farmaceutycznej farmaceuta będzie mógł udzielić pacjentowi instruktażu używania sprzętu medycznego (np. ciśnieniomierza, pulsoksymetru czy nebulizatora). Przede wszystkim zaś, podczas takiej konsultacji farmaceuta może rozwiać wątpliwości pacjenta związane ze stosowaną przez niego terapią. Jest to szczególnie istotne w przypadku pacjentów, którym zaordynowano przyjmowanie leku, którego wcześniej pacjent nie przyjmował.
Przegląd lekowy wraz z oceną farmakoterapii – w ramach tego świadczenia farmaceuta dokona kompleksowego przeglądu wszystkich leków (i innych preparatów) stosowanych przez pacjenta w celu zapewnienia bezpieczeństwa w procesie farmakoterapii. Przegląd ma doprowadzić do wykrycia i rozwiązania problemów lekowych, takich jak potencjalnie niepoprawna farmakoterapia, działania niepożądane i interakcje lekowe (między przyjmowanymi lekami, lekami i chorobami, lekami i przyjmowaną przez pacjenta żywnością), stosowanie niewłaściwych dawek leku, przyjmowanie zbędnych leków, wykrycie stanu nieleczonego, wykrycie niskiej podatności pacjenta na zalecenia lekarskie. Przegląd lekowy pozwoli na identyfikację nieefektywności w sposobie stosowania leków i wsparcie pacjenta w celu poprawy przestrzegania zaleceń terapeutycznych (np. weryfikację i poprawę wiedzy chorego o zasadach stosowania leków).[3]
Indywidualny plan opieki farmaceutycznej – po przeprowadzeniu przeglądu lekowego/ konsultacji farmaceutycznej, farmaceuta opracuje plan mający na celu eliminację problemów lekowych pacjenta i osiągnięcie celów terapeutycznych stosowania farmakoterapii. W tworzeniu planu szczególne miejsce ma zajmować edukacja zdrowotna, promocja zdrowia i zdrowego trybu życia oraz profilaktyka zdrowotna. Te działania prowadzone przez farmaceutę mają w efekcie doprowadzić do zwiększenia wiedzy pacjentów, m.in. o ich chorobie i mają skutkować samoczynnym, świadomym podejmowaniem przez pacjenta tzw. „zdrowych wyborów”.[4]
Badania diagnostyczne – aby ocenić skuteczność i bezpieczeństwo stosowanej przez pacjenta farmakoterapii oraz wykryć i analizować problemy lekowe występujące u pacjenta, farmaceuta będzie mógł wykonać określone badania diagnostyczne. Wykaz badań, z których pacjent będzie mógł skorzystać w aptece nie jest obecnie znany – stosowne rozporządzenie w tej sprawie ma przygotować Minister Zdrowia.
Należy podkreślić, że badania te będą ściśle związane z opieką farmaceutyczną i muszą uwzględniać możliwości lokalowe i techniczne apteki. W uzasadnieniu do projektu UZF wskazano m.in. takie czynności jak: pomiar masy ciała, wzrostu, ciśnienia tętniczego krwi, tętna, liczby oddechów oraz wykonanie testów diagnostycznych dostępnych do zakupu w aptece. Jednakże, zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 2 pkt. 4 UZF, badania diagnostyczne mają być wykonywane także w celu „proponowania metod i badań diagnostycznych”. Być może zatem, w przypadku niepokojących wyników badań, farmaceuta będzie mógł zlecić przeprowadzenie innych badań w ramach dalszej diagnostyki, odbywającej się już poza apteką. W uzasadnieniu do projektu UZF czytamy również, że „farmaceuta powinien mieć uprawnienia do wykonania wybranych badań laboratoryjnych umożliwiających ocenę skuteczności farmakoterapii bądź wywołanych przez stosowane leki zmian w parametrach laboratoryjnych”[5].
Recepta kontynuowana – farmaceuta będzie mógł wystawić receptę w celu kontynuacji terapii produktem leczniczym, środkiem spożywczym specjalnego przeznaczenia żywieniowego lub wyrobem medycznym, przepisanym przez lekarza. Podstawą wystawienia takiej recepty będzie wyłącznie zalecenie lekarza zapisane w SIM, ważne przez 12 miesięcy od dnia wystawienia recepty. Farmaceuta będzie mógł wystawić receptę i wydać produkty niezbędne do maksymalnie 360-dniowego okresu stosowania wyliczonego na podstawie sposobu dawkowania, przy czym ilość produktu leczniczego na jednej recepcie nie może przekraczać ilości niezbędnej do stosowania w okresie określonym przez lekarza. Lekarz będzie mógł także zastrzec, że wydanie recepty kontynuowanej musi być poprzedzone określonymi czynnościami z zakresu opieki farmaceutycznej (np. badaniem diagnostycznym).
Możliwość „odnowienia” recepty w aptece niewątpliwie ułatwi pacjentom nieprzerwane kontynuowanie terapii oraz odciąży, przynajmniej częściowo, lekarzy POZ. Co ważne, recepta kontynuowana wystawiona przez farmaceutę będzie refundowana w takim samym zakresie, jak ta wystawiona pierwotnie przez lekarza (chyba że farmaceuta wystawiający receptę powziął wiedzę o konieczności zmiany odpłatności).
Na wejście w życie przepisów dotyczących recepty kontynuowanej pacjenci będą musieli jeszcze poczekać – zgodnie z art. 96 UZF, wejdą one w życie 16 stycznia 2022 r.
KTO O TYM POINFORMUJE?
Wprowadzenie opieki farmaceutycznej jest niewątpliwie korzystne dla polskich pacjentów. Nie ulega wątpliwości, że powinno się ich informować o tym, jakie możliwości otwiera przed nimi UZF. Pytanie jednak: jak to robić, by nie narazić się na zarzut reklamy aptek?
Zgodnie bowiem z art. 94a Ustawy prawo farmaceutyczne[6]„zabroniona jest reklama aptek i punktów aptecznych oraz ich działalności. Nie stanowi reklamy informacja o lokalizacji i godzinach pracy apteki lub punktu aptecznego.” Organy Inspekcji Farmaceutycznej oraz sądy administracyjne interpretują ten zakaz bardzo szeroko i uznają, że reklamą apteki jest „każde działanie skierowane do publicznej wiadomości, zmierzające do zwiększenia sprzedaży produktów leczniczych i wyrobów medycznych w niej oferowanych”[7]. Zgodnie z orzecznictwem: „podstawowym elementem pozwalającym stwierdzić, że doszło do naruszenia zakazu reklamy apteki lub jej działalności, jest zamiar przyciągnięcia potencjalnych klientów do dokonania zakupu produktu leczniczego lub wyrobu leczniczego w konkretnej aptece, zwiększenia konsumpcji produktów leczniczych, a przez to zwiększenie obrotów tej apteki.”[8]
Nie można wykluczyć zatem, że informowanie o możliwości skorzystania z opieki farmaceutycznej w aptece zostanie uznane w praktyce za naruszenie ww. zakazu reklamy aptek (w zależności od treści i formy stosowanych komunikatów oraz skutków jakie one wywołają, w tym m.in. w zakresie zachęty pacjenta do odwiedzenia danej apteki).
Biorąc pod uwagę powyższe, ustawowy zakaz reklamy aptek może stanowić poważną barierę dla dostępu pacjentów do opieki farmaceutycznej. Istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że apteki, mimo, że będą świadczyć usługi z zakresu opieki farmaceutycznej, nie zdecydują się, aby o tym informować. W efekcie pacjent nie będzie wiedział, gdzie i w jakim zakresie może z takich usług skorzystać.
ROLA ORGANIZACJI ZRZESZAJĄCYCH PACJENTÓW
W tej sytuacji ważną rolę mogą odegrać organizacje zrzeszające pacjentów. Jako organizacje skupiające osoby potencjalnie zainteresowane korzystaniem z opieki farmaceutycznej, mogą informować swoich podopiecznych o usługach, z których pacjenci mogą skorzystać w ramach opieki farmaceutycznej. Organizacje powinny przy tym zwrócić uwagę, by nie zachęcać pacjentów do korzystania z opieki farmaceutycznej w konkretnej aptece, gdyż w takim przypadku także im inspekcja farmaceutyczna może postawić zarzut reklamy apteki (zakaz reklamy aptek nie jest ograniczony podmiotowo).
Opieka farmaceutyczna otwiera również pole do szerszej współpracy organizacji pacjenckich z aptekami. Apteka jest bowiem miejscem, które pozwala łatwo dotrzeć do grupy docelowej organizacji pacjenckiej (np. pacjentów cierpiących na daną chorobę, pacjentów w podeszłym wieku etc). Farmaceuci mogą być zatem dobrymi partnerami do prowadzenia działań edukacyjnych i profilaktycznych, ukierunkowanych na konkretny problem zdrowotny, leżący w polu zainteresowania danej organizacji pacjenckiej. Niewątpliwie jednak, wspólne działania organizacji pacjenckich i aptek powinny być poprzedzone audytem pod kątem niedozwolonej reklamy aptek i ograniczonej możliwości prowadzenia reklamy produktów leczniczych.
CO DALEJ?
Należy zauważyć, że opieka farmaceutyczna jest skutecznie realizowana z wielu krajach Europy, takich jak np. Holandia[9], Niemcy[10] czy Wielka Brytania[11]. W każdym z wymienionych krajów, jest ona finansowana z budżetu ubezpieczenia zdrowotnego.
Niewątpliwie, aby opieka farmaceutyczna zaczęła funkcjonować w jak najpełniejszym wymiarze także w Polsce, konieczne jest jak najszybsze objęcie jej refundacją ze środków publicznych.
Istotne jest także zreformowanie podejścia do zakazu reklamy aptek, tak aby przedsiębiorcy apteczni oraz farmaceuci mogli bez obaw informować pacjentów o możliwości skorzystania w aptece z opieki farmaceutycznej. Za zmianą dotychczasowej interpretacji wspomnianego zakazu przemawia przede wszystkim cel wprowadzenia opieki farmaceutycznej – zwiększenie świadomości pacjentów na temat możliwych interakcji między lekami oraz zaangażowanie pacjenta w proces terapeutyczny. W konsekwencji, informowanie o usługach i udogodnieniach z zakresu opieki farmaceutycznej przyczyni się do znacznej poprawy zdrowia oraz jakości życia pacjentów.
[1] Milena Motyl, „Ustawa o zawodzie farmaceuty podpisana. Co to oznacza dla pacjentów i aptekarzy?”; dostępny online: https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C779991%2Custawa-o-zawodzie-farmaceuty-podpisana-co-oznacza-dla-pacjentow-i-aptekarzy; data dostępu: 02.06.2021 r.
[2] Ustawa z dnia 10 grudnia 2020 r. o zawodzie farmaceuty (Dz. U. z 2021 r. poz. 97).
[3] „Opieka farmaceutyczna. Kompleksowa analiza procesu wdrożenia” – Raport z prac zespołu ds. opieki farmaceutycznej powołanego przez Ministra Zdrowia na podstawie zarządzenia z dnia 8 lipca 2020 r. (Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia z dnia 9 lipca 2020 r., Warszawa); s. 26; dostępny online: https://www.gov.pl/web/zdrowie/opieka-farmaceutyczna—raport; data dostępu: 02.06.2021 r.
[4] Uzasadnienie do projektu Ustawy o zawodzie farmaceuty, s. 10-11; dostępne online: https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=238; data dostępu: 02.06.2021 r.
[5] Uzasadnienie do projektu Ustawy o zawodzie farmaceuty, s. 12-13; dostępne online: https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=238; data dostępu: 02.06.2021 r.
[6] Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 974 z późn. zm.).
[7] Tak np.: Wyrok WSA w Warszawie z 9.12.2020 r., VI SA/Wa 1541/20, LEX nr 3162033; Wyrok WSA w Warszawie z 22.01.2021 r., VI SA/Wa 1557/20, LEX nr 3161655.
[8] Wyrok NSA z 3.12.2020 r., II GSK 917/20, LEX nr 3106520.
[9] J.W. Foppe van Mil, Pharmaceutical care in community pharmacy: practice and research in the Netherlands, Annals of Pharmacotherapy 2005, 39.10: 1720-1725; dostępny online: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16144881/; data dostępu: 02.06.2021 r.
[10] Jak funkcjonują apteki w Niemczech?, Polityka Zdrowotna, dostępny online: http://www.politykazdrowotna.com/5331,jak-funkcjonuja-apteki-w-niemczech; data dostępu: 02.06.2021 r.
[11] NHS pharmacy services explained, NHS 2015; dostępny online: https://www.nhs.uk/NHSEngland/AboutNHSservices/pharmacists/Pages/pharmacistsandchemists.aspx; data dostępu: 02.06.2021 r.
Ewelina Maluchnik
Radca Prawny, Associate
ewelina.maluchnik@dzp.pl
