W dniu 23 stycznia 2020 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę składu trzech połączonych Izb – Izby Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych – w sprawie orzeczeń, wydanych przez sędziów powołanych z udziałem nowej Krajowej Rady Sądownictwa.

Jest to konsekwencja niedawnego wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 19 listopada 2019 r. wydanego na skutek pytań prejudycjalnych zadanych TSUE przez Sąd Najwyższy.

Uchwała ta wiąże wszystkie izby Sądu Najwyższego, a nadana jej moc zasady prawnej oznacza, iż wola odstąpienia od wyrażonego poglądu prawnego wymaga ponownego orzekania przez połączone izby. Pomimo iż sądy powszechne nie są związane uchwałami Sądu Najwyższego, w praktyce wyrokowanie wbrew uchwałom mającym moc zasady prawnej następuje niezmiernie rzadko.

Uchwała stwierdza, iż składy sędziowskie, w których zasiadają sędziowie powołani z udziałem nowej Krajowej Rady Sądownictwa, należy uznać za nienależycie obsadzone albo sprzeczne z przepisami prawa. Dotyczy to zarówno sędziów orzekających w sądach powszechnych, jak i w Sądzie Najwyższym. Co istotne jednak, uchwała nie stwierdza, że orzeczenia wydane przez takich sędziów są nieważne z mocy prawa czy nieistniejące, a jedynie wskazuje, że w pewnych przypadkach orzeczenia takie mogą zostać wyeliminowane z obiegu prawnego przy zastosowaniu środków zaskarżenia.

Uchwała czyni rozróżnienie pomiędzy skutkami nieprawidłowego obsadzenia składu sędziowskiego w Sądzie Najwyższym z jednej oraz w sądach powszechnych (apelacyjnych, okręgowych i rejonowych) z drugiej strony. W przypadku Sądu Najwyższego udział w orzekaniu sędziego zaopiniowanego przez nową KRS oznacza zawsze, że skład sądu był niewłaściwie powołany, podczas gdy w przypadku sądów powszechnych  udział takiego sędziego oznaczać może nieprawidłowość wydanego orzeczenia, tylko gdy w konkretnych okolicznościach prowadzi do naruszenia standardu niezawisłości i bezstronności (pomocne mogą być tu kryteria wskazane w omawianym wyroku TSUE z 19 listopada 2019 r.)       

Należy podkreślić, iż rozstrzygnięcia, które zapadły przed dniem wydania uchwały (23 stycznia 2020 r.), uznaje się za wydane prawidłowo. Uchwały nie stosuje się również w postępowaniach karnych, które toczyły się już w dniu jej podjęcia. Jeśli chodzi zaś o sprawy cywilne, opisane wyżej skutki dotyczyć będą orzeczeń zapadłych po 23 stycznia 2020 r., jeżeli w ich wydaniu wezmą udział sędziowie rekomendowani przez nową Krajową Radę Sądownictwa. Wyjątkiem są wyroki Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, gdyż – zgodnie z ustnymi motywami wyroku – wszystkie jej rozstrzygnięcia dotknięte są wadliwością niezależnie od daty wydania.

Powyższe konkluzje da się opisać w drodze następującego schematu:

Podjęta przez Sąd Najwyższy uchwała rodzi konieczność badania składu sądu we wszystkich toczących się postępowaniach. Wobec stwierdzenia, iż proces powoływania sędziów mających rozstrzygać sprawę odbył się z udziałem nowej Krajowej Rady Sądownictwa należy podjąć odpowiednią decyzję procesową, zależną od etapu postępowania oraz rodzaju sprawy.

Tak zatem w razie ustalenia, że w składzie sędziowskim zasiada sędzia powołany z udziałem nowej KRS, strona może domagać się w postępowaniu cywilnym wyłączenia sędziego (art. 49 k.p.c.). Tożsamy wniosek zgłosić można w postępowaniu karnym (art. 41 k.p.k.), a – zgodnie z zasadą niezmienności składu orzekającego – jego uwzględnienie zrodzi konieczność przeprowadzenia całości rozprawy od początku (art. 404 § 2 k.p.k.).

Z kolei w razie wydania orzeczenia przez takiego sędziego w postępowaniu cywilnym można oprzeć apelację, zażalenie lub skargę kasacyjną z powołaniem się na nieważność postępowania  (art. 379 pkt 4) k.p.c.), względnie składać skargę o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania (art. 401 pkt 1) k.p.c.). Natomiast w postępowaniu karnym orzeczenie to dotknięte będzie bezwzględną przyczyną odwoławczą (art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k.), co spowoduje bezwarunkową konieczność jego uchylenia w trakcie kontroli instancyjnej i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Będzie to stanowiło również podstawę do wniesienia kasacji przez strony i podmioty szczególne (art. 523 § 1 k.p.k.), a także do wznowienia postępowania karnego z urzędu (art. 542 § 3 k.p.k.).

Uchwała ta ma niebagatelne znaczenie dla porządku prawnego, gdyż – wedle podawanych statystyk – nowa Krajowa Rada Sądownictwa brała udział w powołaniu ok. 300 sędziów sądów powszechnych i kilkudziesięciu sędziów Sądu Najwyższego.